Granazi Radio

Igor Stiks – Για τη δημοκρατία

συνέντευξη με έναν σκεπτόμενο Σέρβο λογοτέχνη. Η πηγή του κειμένου.

Ο ΙΓΚΟΡ ΣΤΙΚΣ γεννήθηκε το 1977 στο Σαράγεβο. Το λογοτεχνικό και ακαδημαϊκό του έργο, όπως επίσης τα ποιήματα και τα δοκίμιά του είναι δημοσιευμένα σε επιστημονικά περιοδικά και έντυπα στην πρώην Γιουγκοσλαβία και άλλες χώρες. Το μυθιστόρημά του “A Castle in Romagna” κέρδισε το βραβείο “Slavic” για το καλύτερο βιβλίο του 2000. Το δεύτερο μυθιστόρημά του με τίτλο Elijah’s Chair (2006) απέσπασε τα βραβεία “Gjalski” και “Kiklop” ως το Καλύτερο Μυθιστόρημα της Χρονιάς στην Κροατία, ενώ έχει μεταφραστεί σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. Το θεατρικό έργο, που είναι βασισμένο σε αυτό το βιβλίο κέρδισε το βραβείο “Grand Prix” του Διεθνούς Θεατρικού Φεστιβάλ του Βελιγραδίου, το 2011. Επίσης, το 2008 δημοσιεύτηκε η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο “History of a Flood”. Το 2010 δημοσιεύτηκε το πολιτικό δοκίμιο “The Right to Rebellion – An Introduction to the Anatomy of Civic Resistance”, στο οποίο συνεργάστηκε με τον Σρέτσκο Χόρβατ και επιμελήθηκε την συλλογή “Welcome to the Desert of Post-Communism: Radical Politics after Yugoslavia” (θα δημοσιευτεί μέσα στο 2014). Επιπλέον, μαζί με το Τζο Σο, επιμελήθηκε τις εκδόσεις “Citizenship after Yugoslavia” (2012) και Citizenship Rights (2013). Ο Ίγκορ Στικς είναι senior research fellow στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και ήταν ένας από τους διοργανωτές του Subversive Festival που γινόταν κάθε χρόνο στο Ζάγκρεμπ, το οποίο ήταν για πολλά χρόνια σημείο αναφοράς για τους Ευρωπαίους ακτιβιστές.

Μιλώντας στο nostimonimar.gr, σε συνάντησή μας στο Εδιμβούργο της Σκωτίας, ο Ίγκορ Στικς αγγίζει φιλοσοφικά και πολιτικά ζητήματα κάνοντας ειδική αναφορά στην Ελλάδα.

Η ακτιβιστική σας δράση επηρεάζει το ακαδημαϊκό σας έργο και αν ναι με ποιο τρόπο;

Πράγματι, υπάρχει μια συσχέτιση μεταξύ των θεωρητικών μου απόψεων, του ακαδημαϊκού μου έργου και της ακτιβιστικής μου δράσης. Ο ακτιβισμός μπορεί να θεωρηθεί και ως ένα είδος επιτόπιας έρευνας. Μέσω του ακτιβισμού, κάποιος γνωρίζει ανθρώπους, έρχεται σε επαφή με διαφορετικές ιδέες και βιώνει γεγονότα που επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την θεωρητική του σκέψη. Για παράδειγμα, εγώ μελετώ ζητήματα που αφορούν την έννοια της ταυτότητας του Πολίτη. Εννοείται, ότι  κάποιος μπορεί να επεξεργαστεί το θέμα με μία καθαρά νομική προσέγγιση, ή ακόμα και να ερευνήσει τα αποτελέσματα της ένταξης και του αποκλεισμού σε μια κοινωνία. Όμως, αν κάποιος επιθυμεί να επικεντρωθεί στην  ενεργό συμμετοχή των πολιτών στις δομές μιας κοινωνίας, τότε δεν έχει παρά να δράσει ανάμεσά τους. Και είμαι σίγουρος, ότι θα συμφωνήσετε μαζί μου ότι η ταυτότητα του ενεργού πολίτη δεν περιορίζεται στο δικαίωμα ψήφου.

Aυτό που εννοώ με τον όρο ‘ενεργός πολίτης’ είναι κάτι που υπερβαίνει πολλές φορές αυτό που προβλέπει ο νόμος: είναι το άνοιγμα νέων δρόμων. Υπάρχουν κάποιες στιγμές που, ως πολίτες, ενεργούμε πέρα από τη νομιμότητα παραβιάζοντας νόμους και κανόνες στην πράξη. Σε τέτοιες περιστάσεις, έχουμε την αίσθηση ότι δρούμε στο όνομα της (ηθικής) νομιμότητας, ανοίγοντας νέους δημοκρατικούς δρόμους, καθώς επίσης και για την δημιουργία  του νέου πολιτικού υποκειμένου. Είναι πολύ μικρή η πιθανότητα να δημιουργήσουμε πραγματικά καινούρια πολιτικά υποκείμενα, που να ανταποκρίνονται στις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές αλλαγές μέσα στα πλαίσια της νομιμότητας.

Παρόλα αυτά, υπάρχει πάντα ένας κίνδυνος όταν αμφισβητεί κάποιος το νόμο και υπάρχουν πολλά παραδείγματα που το επιβεβαιώνουν. Έτσι, πολλοί άνθρωποι θα αναρωτηθούν: ‘Και οι ακροδεξιοί  δεν παραβιάζουν το νόμο, όπως εσείς;’ Ωστόσο, εδώ θέλω να κάνω την διάκριση, μεταξύ της ‘αριστερής’ και ‘δεξιάς’ παραβίασης του νόμου: Οι ακροδεξιοί δεν δρουν με σκοπό να διευρύνουν τη δημοκρατία ή να ανοίξουν νέους δρόμους διεκδίκησης για τους λαούς. Λειτουργούν πάντα με αποκλεισμούς – αποτελεί και τον πυρήνα της ιδεολογίας τους – οργανώνονται με βάση αυστηρή ιεραρχία, διότι η διαφάνεια και η οριζοντιότητα αντιβαίνει στον σκοπό τους και στην πραγματικότητα αυτό που πετυχαίνουν είναι να μην συμβάλλουν στην χειραφέτηση του ανθρώπου. Και θεωρώ ότι η στιγμή της χειραφέτησης είναι κρίσιμη για τον καθορισμό της έννοιας του ενεργού πολίτη.

Αυτό το σημείο είναι πολύ σχετικό με την άποψη, που έχετε διατυπώσει στο παρελθόν, ότι, ‘πρέπει να ακούμε αυτά που έχει να μας πει το κίνημα και ο δρόμος’. Όμως, ποιο είναι εκείνο το στοιχείο το οποίο παρέχει νομιμοποίηση στον αριστερό ακτιβισμό;

Το πρώτο είναι η ύπαρξη αυθεντικής δημοκρατίας. Εάν συμφωνήσουμε, ότι η πραγματική δημοκρατία είναι αυτή, στην οποία οι πολίτες είναι αυτοί που λαμβάνουν τις αποφάσεις, τότε θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε ότι αυτό που κυριαρχεί σήμερα, μια φιλελεύθερη-αντιπροσωπευτική δημοκρατία, δεν είναι μια πραγματική μορφή δημοκρατίας. Ως εκ τούτου, αυτό που προτείνει η εναλλακτική της αριστεράς είναι ο ‘εκδημοκρατισμός της δημοκρατίας’. Και το γεγονός αυτό αποτελεί μια διαδικασία σε διαρκή εξέλιξη. Από τη μεριά μας, συμμετέχουμε σ’ αυτή την διαδικασία, αποδεχόμενοι τα ρίσκα της και γνωρίζοντας  ότι αποτελεί μια αέναη διαδικασία. Αυτή πρέπει να είναι μια αυθεντικά αριστερή ατζέντα.

Απ’ την άλλη μεριά, υπάρχει και η κοινωνική ισότητα. Δεν μπορεί να υπάρξει αληθινή δημοκρατία, χωρίς ισότητα στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες όλων όσοι συμμετέχουμε στην δημοκρατία. Αυτή είναι και η βασική διάκριση μεταξύ μιας αριστερής ατζέντας και των άλλων ιδεολογικών προγραμμάτων, όπως ο φιλελευθερισμός. Ο σύγχρονος Φιλελευθερισμός αποδέχεται την νομική ισότητα μεταξύ των πολιτών, αλλά δεν καταπολεμά την οικονομική ανισότητα, η οποία με τη σειρά της υπονομεύει ακόμα και τη νομική ισότητα. Και βέβαια, δεν χρειάζεται νομίζω να σημειώσω ότι όσο περισσότερο κινείσαι προς τα δεξιά, τόσο λιγότερη δημοκρατία και ισότητα έχεις.

Άρα, υποστηρίζετε την αναδιανομή του πλούτου προς τα κάτω (egalitarianism);

Σαφέστατα. Η επιδίωξη μας πρέπει να είναι διττή: ισότητα και στην συμμετοχή στην δημοκρατία, αλλά και στο κοινωνικοοικονομικό σύστημα.

Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, μαζί με την άνοδο της Χρυσής Αυγής, υπάρχουν έντονα τα φαινόμενα του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Ποιος είναι ο ρόλος των συγγραφέων και της λογοτεχνίας στο πλαίσιο αυτό; Πιστεύετε ότι η λογοτεχνία μπορεί να συμβάλλει προς την αντίθετη κατεύθυνση

Θα απαντήσω με την τρίτη μου ιδιότητα, αυτήν του συγγραφέα. Μπορούν λοιπόν οι συγγραφείς με το έργο τους, να μας κάνουν να αντιληφθούμε καλύτερα την κατάσταση; Αυτή η ερώτηση έρχεται από πολύ παλιά, και αφορά στον ρόλο των συγγραφέων ως ακτιβιστών και την ενεργό συμμετοχή τους μέσα στην κοινωνία.

Κατάγομαι από ένα μέρος των Βαλκανίων, όπου βιώσαμε όλες τις άσχημες συνέπειες του εθνικισμού, που σχεδόν πάντα σχετίζεται με τον συντηρητισμό και τις δεξιές πολιτικές. Τώρα, πολλοί συγγραφείς που αυτοαποκαλούνται ‘οι πατέρες του έθνους’  είναι και αυτοί υπεύθυνοι για τις ανείπωτες τραγωδίες που συνέβησαν στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Θα ήμουν, λοιπόν καχύποπτος απέναντι σε συγγραφείς, που υποστηρίζουν ότι εκπροσωπούν τον λαό, ότι είναι η φωνή του. Σαν λογοτέχνες και συγγραφείς, θα έπρεπε  να είμαστε καχύποπτοι απέναντι σε οποιονδήποτε έχει τέτοιους πομπώδεις ισχυρισμούς για να ορίσει την ‘ψυχή’ του έθνους, ή όλες αυτές τις ασαφείς έννοιες, για τις οποίες οι λαοί είναι έτοιμοι να δώσουν τη ζωή τους. Ωστόσο, θα πρέπει να ασχοληθούμε με κρίσιμα ερωτήματα:  γιατί τέτοιοι άνθρωποι βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για τις απόψεις τους, και γιατί όλα αυτά είναι σημαντικά;

Για ποιο λόγο ανθίζουν και πάλι οι εθνικισμοί σε χώρες που έχουν καταστραφεί από τους εθνικισμούς στο παρελθόν; Προσφέρουν πραγματικά μια εναλλακτική λύση ή βασικά οι εθνικιστές και οι ακροδεξιοί είναι εκεί για να επωφεληθούν από τη σημερινή κατάσταση; Βλέπουμε την ίδια κατάσταση και σε άλλα μέρη του κόσμου, όπου η καπιταλιστική παλινόρθωση ή η δημιουργία τεράστιων ανισοτήτων ουσιαστικά οδήγησε στην άνοδο του εθνικισμού και του νεοφασισμού. Και τι κάνουν στην πραγματικότητα; Στο όνομα του έθνους, καταλήγουν να διαλύουν τα έθνη τους. Ακριβώς αυτή την εξέλιξη είδαμε να συμβαίνει και στην πρώην Γιουγκοσλαβία: στο όνομα των εθνών τους κατέστρεφαν άλλα έθνη, μαζί με τα δικά τους, με τελικό αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση στην εξουσία κάποιων ελίτ, οι οποίες εκμεταλλεύονται εκείνους τους ανθρώπους που υποστηρίζουν ότι προασπίζονται!

Γι’ αυτό, πρέπει να είμαστε ακριβείς, όταν αναλύουμε το φαινόμενο του εθνικισμού, διότι ο φασισμός δεν πρόκειται να εξαφανιστεί από μόνος του. Δυστυχώς, μερικοί άνθρωποι στην αριστερά μερικές φορές παρασύρονται από την εθνικιστική ρητορική ή μπορεί κι οι ίδιοι να χρησιμοποιούν την εθνικιστική ρητορική. Θα πρέπει πάντα να θυμόμαστε, ωστόσο, ότι ο αγώνας μας είναι διεθνής και ότι η αλληλεγγύη πρέπει να εκφράζεται πάντα με τους ανθρώπους που αγωνίζονται μαζί μας. Αυτή είναι μια πραγματικά αριστερή στάση. Αυτό δεν σημαίνει ότι το έθνος, σαν οντότητα δεν υπάρχει, ή ότι δεν είναι σημαντικό. Αλλά, ο μόνος τρόπος για να απελευθερώσουν τα έθνη αυτά είναι αν όλοι οι πολίτες των εθνών  αυτών αρχίσουν να προσβλέπουν σε ίσες ευκαιρίες στη ζωή.

Πόσο σημαντική είναι η λογοτεχνία σ’ αυτό το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο;

Κοιτάξτε, όπως είπα και πιο πριν, οι συγγραφείς τον 19ο αιώνα θεωρούνταν ‘οι πατέρες των εθνών’. Στην Σοβιετική Ένωση, ο Στάλιν είχε πει χαρακτηριστικά για τους συγγραφείς ότι είναι: ‘οι μηχανικοί της ανθρώπινης ψυχής’. Καταλαβαίνετε, λοιπόν ότι οι συγγραφείς έπαιζαν σημαντικό ρόλο στο παρελθόν. Δεν είμαι σίγουρος ότι ισχύει το ίδιο και σήμερα.

Υπάρχουν όμως κάποιοι συγγραφείς, οι οποίοι χρησιμοποιώντας το κοινωνικό τους κεφάλαιο, εκφράζουν πολιτικές θέσεις και ο κόσμος επηρεάζεται. Παρόλα αυτά, δεν θα πρέπει να μας ενδιαφέρει, κατά την γνώμη μου, μόνο αν ο συγγραφέας είναι καλός στην δουλειά του. Αντίθετα, θα πρέπει να δίνουμε έμφαση και στην δημόσια στάση του και όχι απλά να τον θαυμάζουμε μόνο για το ταλέντο του. Γνωρίζω πολλούς χαζούς αλλά καλούς συγγραφείς, και πολλούς έξυπνους , αλλά μέτριους συγγραφείς. Σαφέστατα, προτιμώ τους δεύτερους.